رابطه تابوت‏واره نخل‏ با درخت خرما

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادزیست شناسی دانشگاه شیراز

چکیده

«نخل»، تابوت چوبین آذین‏ بندی شده‏ای است که در منطقه وسیعی از ایران، در برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) از آن استفاده می ‏شود. تاکنون به ارتباط بین این «تابوت‏واره» و «درخت خرما» پرداخته نشده است. هدف این مقاله روشن کردن این ارتباط است. آریایی‏ ها نخل را نمی‏ شناختند و نسبت به آن باوری نداشتند. پس از آشنایی با درخت خرما و پی‏بردن به ارزش والای آن، برایش تقدس قایل شدند. از شواهد باستان‏ شناسی چنین برمی‏ آید که در آشور و غرب آسیا «نخل‏گردانی» مرسوم بوده است. مرگ سیاوش برای ایرانیان بهانه‏ ای بوده تا هر ساله با برگزاری آیین سوگواری به تجلیل از وی بپردازند. در دیوارنگاره «پنجکنت» دیده می‏شود که جنازه سیاوش درون اتاقکی قرار گرفته است و اطراف آن را مردم سوگوار فرا گرفته‏ اند. پس از اینکه نخل برای ایرانیان، تقدس یافت، در ساخت تابوت‏واره‏ای که برای «سوگ سیاوش» و یا مراسم مشابه می ‏ساختند، از برگ درخت خرما در ساخت یا تزئین آن استفاده شد، این سازه جدید «نخل» نامیده شد. پس از مدتی، خواسته شد که سازه‏ هایی با ماندگاری زیاد درست کنند که در آن از برگ‏های نخل نیز استفاده شده باشد. چون این دو قابل جمع نبودند، وظیفه حضور نمادین «برگ‏ درخت خرما» در تابوت‏واره به هنرمندان محول شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The relationship between Nakhl coffin-like and palm tree

نویسنده [English]

  • mostafa Saadat
Professor of Biology, Shiraz University
چکیده [English]

In “Nakhl gardani” (palm-spinning) ceremony, which is performed in large parts of Iran, used an ornate wooden coffin called a palm tree. Connection between this coffin-like structure and the "palm tree" does not describe previously. The main purpose of the present study is to clarify this connection. The Aryans did not know the palm tree and did not believe in it. After they became acquainted with the palm tree and realized its high values, they praised it. Archaeological evidence suggests that “Nakhl gardani” was common in Assyria and West Asia. Siavash death has been an excuse for Iranians to mourn annually by holding mourning ceremonies. In the "Panjakent" mural, Siavash body is placed in a room and it is surrounded by mourners. After the palm tree became holy for Iranians, palm leaves were used to make or decorate the coffin-like, which they used to make "mourning Siavash" or similar ceremonies. The new structure was called "Nakhl" (palm tree). After a while, they decided to build structures having a long shelf life with palm leaves. Because these two cannot be combined, the artists were given the task of making the "palm tree leaf" at least symbolically use in the coffin-like structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Coffin-like
  • Nakhl
  • Palm tree
  • symbolic
اعظمی، زهرا؛ شیخ الحکمایی، محمّدعلی؛ شیخ الحکمایی، طاهر (1392)، مطالعۀ تطبیقی نقوش گیاهی گچ‏بری‏های کاخ تیسفون با اولین مساجد ایران (مسجد جامع نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع اصفهان). نشریه هنرهای ـ هنرهای تجسمی. دوره 18، شمارۀ4: 15-24.
ـ برنابا. (1362)، انجیل برنابا. ترجمه حیدرقلیخان قزلباش (سردار کابلی)، تهران: دفتر نشر الکتاب.
ـ بلنیتسکی، الکساندر (1390)، هنرهای تاریخی پنجکنت: نقاشی و پیکرتراشی. ترجمه عباس‏علی عزتی، تهران: ناشر مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
ـ بلوکباشی، علی (1383)، نخل‏گردانی. چاپ دوم، تهران: دفتر پژوهش‏های فرهنگی.
ـ بهار، مهرداد. (1393)، از اسطوره تا تاریخ. چاپ هشتم، تهران: نشر چشمه.
ـ تقی‏زاده­داوری، محمد؛ بابایی، امید (1395)، تفسیر نمادهای دینی در مناسک شیعی (مطالعه موردی: نخل­گردانی در ابیانه)، فصلنامه علمی پژوهشی شیعه­شناسی، سال پانزدهم، شمارۀ 53: 53-66.
ـ جابز، گرترود (1397)، فرهنگ سمبل‏ها، اساطیر و فولکلور. مترجم محمّدرضا بقاپور، چاپ دوم، تهران: نشر اختران.
ـ جاماسب آسانا، جاماسب جی دستور منوچهر جی (1394)، درخت آسوری. متن‏های پهلوی، صص 121-125؛ 283-290، پژوهش سعید عریان، چاپ دوم، تهران: نشر علمی.
ـ حسین‏آبادی، زهرا؛ دادور، ابوالقاسم (1390)، بررسی نمادین نقوش گیاهی سفال‏های شهر سوخته. دو فصلنامه هنرهای تجسمی، شمارۀ 2: 47-64.
ـ خاکی، محمدرضا؛ قائدی، سیاوش (1394)، ریخت‏شناسی آیین نخل‏گردانی، نمایش نمادین جاودانگی اساطیر. فصلنامه تخصصی هنرهای نمایشی، شمارۀ 11: 5-23.
ـ خان‏محمدی، کریم؛ یوسفی، محدثه (1396)، بررسی انسان‏شناختی پدیده نخل‏گردانی در کاشان (مطالعه موردی: نخل هیأت حسینی در محلّه سرفره و گذر صدره). شیعه­شناسی، سال پانزدهم، شمارۀ 60: 37-38.
ـ خسروی، لیلا (1394)، بررسی تحلیلی نقش‏مایه‏های نمادین و اساطیری در هنر کلماکره لرستان. نشریه هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی، دوره 20، شمارۀ 2: 63-76.
ـ دانشور، سیمین (1397)، سووشون. چاپ بیست و سوم، تهران: انتشارات خوارزمی.
ـ دژگانی، فاطمه. (1393)، باورهای سینه به سینه در هرمزگان. قم: انتشارات دارالتفسیر.
ـ دشتکی، گیتی. (1394)، بررسی مردم شناسانه نخل‏گردانی در بزرگداشت امام حسین(ع)، شهرستان مهریز، استان یزد. هفت آسمان، سال هفدهم، ش65: 53-75.
ـ دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ (1395)، تاریخ ماد. ترجمه کریم کشاورز، چاپ یازدهم، تهران:  انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ رمضانخانی، صدیقه (1396)، فرهنگ عامه مردم شهر یزد. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
ـ زارع­زاده، فهیمه؛ رهبرنیا، زهرا (1388)، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم. مطالعات هنر اسلامی، سال یازدهم: 43-58.
ـ ساندرز، نانسی (1373)، بهشت و دوزخ در اساطیر بین‏النّهرین. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‏پور، تهران: شرکت انتشاراتی فکر روز.
ـ سعادت، مصطفی (1399)، نخل، درخت خرما و مغ. پژوهشنامه فرهنگی هرمزگان. پذیرفته شده. (زیر چاپ)
ـ سعادتمند، متانت (1392)، تحلیل نقش نمادین نخل‏بندی در آیین سیاوشان و مقایسه آن در اساطیر بین‏النهرین براساس روش نقد اسطوره‏ای. چکیده و مجموعه مقاله‏های همایش شاهنامه و پژوهش‏های آئینی. به کوشش فرزاد قائمی، دانشگاه فردوسی مشهد، صص: 137-158.
ـ شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1387)، فرهنگ نمادها. ج5، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: انتشارات جیحون.
ـ --------- (1388)، فرهنگ نمادها. ج3، ترجمه سودابه فضایلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات جیحون.
ـ صفاری، عباس (1397)، عروس چوپان‏ها. تهران: نشر ثالث.
ـ عربستانی، مهرداد (1387)، تعمیدیان غریب: مطالعه مردم­شناختی در دین‏ورزی صابئین مندائی ایران. چاپ دوم، تهران: نشر افکار.
ـ غلامرضایی، محمّد (1395)، تشته­فر، آیین زندگی دهه‏های پیشین در خوروبیابانک. تهران: مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
ـ فرضی‏پور، حسن؛ امامی، محمد (1396)، بررسی تطبیقی نمایش­واره‏های کاروانی حمل در ایلام باستان با تابوت­واره‏های پس از اسلام. نمایش تجسمی، شمارۀ 4: 53-69.
ـ فرنبغ دادگی (1390)، بندهش. تصحیح مهرداد بهار، چاپ چهارم، تهران: انتشارات توس.
ـ فره‏وشی، بهرام (1390)، فرهنگ زبان پهلوی. چاپ ششم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ فریزر، جیمز جرج (1397)، شاخۀ زرین. ترجمه کاظم فیروزمند، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات آگاه.
ـ قربانی جویباری، کلثوم (1398)، قربانی نخل، آئینی بازمانده از آئین‏های دوموزی. دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه. سال هفتم، شمارۀ 25: 181-205.
ـ کاظمینی، میرزامحمّد (1387)، نخل: آینه گردان عشق. چاپ دوم، قم: انتشارات ریحانة‏الرسول.
ـ کشمیری، مریم (1394)، بررسی پیشینه نقش گل اناری در هنر ایران از دوره باستان تا عصر
سلجوقی. دو فصلنامه علمی ـ ترویجی پژوهش هنر، سال پنجم، شمارۀ 10: 11-24.
ـ کوپر، جی. سی (1392)، فرهنگ نمادهای آیینی. ترجمه رقیه بهزادی، تهران: نشر علمی.
ـ کتاب مقدّس (عهد عتیق و عهد جدید) (1980). به همت انجمن پخش کتب مقدسه در میان ملل.
ـ گدار، آندره (1377)، هنر ایرانی. ترجمه بهروز حبیبی، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
ـ مارکوس، میشل آیرین (1387)، مهرهای حسنلو. ترجمه علی صدرائی و صمد علیون، تهران: ناشر گنجینه هنر.
ـ مانوکیان، آرداک (1360)، اعیاد کلیسای ارمنی. ترجمه هرایر خالاتیان، چاپ دوم، تهران: شورای خلیفه ارامنه ایران.
ـ مبینی، مهتاب؛ شافعی، آزاده (1394)، نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچ‏بری). جلوه هنر، شمارۀ 14: 45-64.
ـ محمدزاده، مرضیه (1395)، بررسی ساختاری نماد در ادبیات عاشورایی. نشریه ادبیات پایداری، سال هشتم، شمارۀ 14: 171-194.
ـ معقولی، نادیا؛ کشتکار، مهدیه (1394)، خوانش نشانه شناسانه نقوش جام‏های مارلیک (نمونه موردی: جام گاو بالدار و جام افسانه زندگی). دو فصلنامه هنرهای کاربردی، شمارۀ 7: 51-60.
ـ مکنزی، د. ن (1373)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ مؤمنی، محمّد (1389)، بررسی رابطه نمایش (بازیگر) و جامعه (تماشاگر) در قرون وسطی. فصلنامه رادیو تلویزیون، سال هشتم، شمارۀ 11: 146-190.
ـ میراسکندری، فریبا، طاهری، مرضیه (1388)، تحلیل مردم­شناختی نخل و خرما در فرهنگ مردم خوروبیابانک. فصلنامه فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 16: 53-63.
ـ ویلسون، آوا (1377)، طرح­های اسلامی. ترجمه محمّدرضا ریاضی، تهران: سمت.