ریشه شناسی عامیانه برخی ازواژه های گویش یزدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی.پژوهشگر فرهنگ تاریخی یزد

چکیده

یکی ازمهم‌ترین دلایل غنای فرهنگی یزد را باید در حضور دیرپای زردشتیان با گویش خاصشان دانست. زبان یزدی به علت همزیستی طولانی مدت با زبان دری زردشتی، فهرست بلندی از واژگان، با بار معنایی، فرهنگی و ساخت آوایی متمایز دارد. گرچه در این میان باید گفت دلیل مهم دیگرآنکه اگربین گویش یزد و گویش زرتشتیان مشابهت هایی وجود دارد به علت هم خانواده بودن آنهاست تا تآثیرصرف گویش بهدینان.
این مقاله بر مبنای شرایط و ضرورت‌های واژه سازی اثبات و تأکید می‌کند که تعدادی از واژگان اصیل با ریشه کهن در زبان یزدی قابلیت بازنگری و احیاء مجدد را دارند. با این وصف که تنها شهر یزد با تعدّد محلات، حتی در بین زردشتیان، دارای تنوع زبانی بسیار است.
یکی از ویژگی‌های این گویش رواج بسیاری از واژگانی است که با حفظ لفظ و معنا یا با پذیرش تغییراتی اندک، از زبان‌های کهن برجای مانده اند و از جهات گوناگون، بویژه زبانشناسی دارای اهمّیتند.
مواد خام این مقاله به شیوۀ کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده و به شیوۀ توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به بررسی اطلاعات به دست آمده و داده ها و نیز مقایسه برخی از واژگان کهن زبان یزدی با زبان‌های باستانی می پردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Folk etymology of some words of Yazdi dialect

نویسنده [English]

  • Sadigheh ramazankhani
PhD student in Persian language and literature. Researcher of historical culture in Yazd
چکیده [English]

.One of the most important reasons for the cultural richness of Yazd should be considered in the long presence of Zoroastrians with their special dialect. Yazdi language has a long list of words with a semantic, cultural and phonetic structure due to its long coexistence with the Zoroastrian Dari language. However, in the meantime, it should be said that another important reason is that if there are similarities between the Yazd dialect and the Zoroastrian dialect, it is because they are related to each other, rather than the effect of the Behdinan dialect alone.
Based on the conditions and necessities of word formation, this article proves and emphasizes that a number of original words with ancient roots in the Yazdi language can be revised and revived. However, the city of Yazd alone has a lot of linguistic diversity with many neighborhoods, even among Zoroastrians.
One of the features of this dialect is the prevalence of many words that have survived from the ancient languages ​​by preserving the word and meaning or by accepting small changes and are important in various aspects, especially linguistics. This feature in Central dialects; Yazdi language is more evident.
The raw materials of this article are collected in a library and field method and in a descriptive, analytical and comparative way, the obtained information and data as well as some comparison of some ancient words of Yazdi language with ancient languages ​​are discussed

کلیدواژه‌ها [English]

  • Yazd
  • dialect
  • ancient words
  • folk etymolog
ـ ابوالقاسمی، محسن (1389)، تاریخ زبان فارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
ـ ارانسکی، یوسیف (1378)، زبان­های ایرانی، ترجمه: علی اشرف صادقی، تهران: سخن.
ـ اوشیدری، جهانگیر (1371)، دانشنامه مزدیسنا، تهران: مرکز.
ـ آریان‌پورکاشانی، منوچهر ( 1388)، ریشه­های هند و اروپایی، اصفهان: جهاد دانشگاهی.
ـ باقری، مهری (1380)، تاریخ زبان فارسی، تهران: قطره.
ـ برومند، محمّدسعید (1385)، دگرگونی­های آوایی واژگان در زبان فارسی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
ـ بندهش ‌هندی (1368)، متنی به زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، تصحیح و ترجمه: رقیه بهزادی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ بهرامی، احسان (1369)، فرهنگ واژه‌های اوستا، به‌ یاری فریدون جنیدی، دفتر‌ سوم، تهران: بلخ.
ـ بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1356)، تاریخ بیهقی، تصحیح: علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه مشهد.
ـ پاشنگ، مصطفی (1381)، فرهنگ‌ پارسی ‌پاشنگ، ریشه‌یابی واژگان پارسی، زبان‌شناسی و واژگان جهان زبانی، تهران: محور.
ـ تفضلی، احمد (1378)، تاریخ ادبیات پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، چاپ سوم، تهران: سخن.
ـ جلالی‌نائینی، سیّد ‌محمّدرضا ( 1375)، فرهنگ‌ سنسکریت، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ جوادبرومند، سعید (1383)، ریشه‌شناسی ‌و ‌اشتقاق در زبان فارسی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.
ـ خامسی هامانه، فخرالسادات (1392)، تحلیل زبان­شناختی گویش یزدی، یزد: هومان.
ـ داعی‌الاسلام، سیّدمحمد (1362)، فرهنگ ‌نظام، فرهنگ فارسی به فارسی با ریشه­شناسی و تلفظ واژه­ها به خط اوستایی، تهران: دانش.
ـ دوستخواه، جلیل (1375)، اوستا، جلد دوم، تهران: نشر مروارید.
ـ دهخدا، علی‌اکبر (1377)، فرهنگ دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
ـ رمضانخانی، صدیقه (1387)، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران: سبحان نور.
ـ زرشناس، زهره (1384)، میراث ادبی روایی در ایران باستان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـ سرحدی، ابراهیم (1388)، ریشه‌یابی ‌سدواژه سیستانی، دفتر نخست، خراسان: سیمرغ.
ـ سروشیان، جمشیدسروش (1370)، با مقدمه ‌ابراهیم ‌پورداود، به‌ کوشش: منوچهر ستوده، چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
ـ سلّوم، محمدداود (1384)، فرهنگ واژگان اکدی، ترجمه: نادرکریمیان سردشتی، تهران: پژوهشکده زبان و گویش.
ـ صادقی، علی‌اشرف (1369)، نقدی بر واژه‌نامه‌یزدی، مجله ‌زبان‌شناسی، سال هفتم، شماره دوم، پاییز و زمستان، 100- 105.
ـ فره‌وشی، بهرام (1352)، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران: دانشگاه تهران.
ـ فلاح پور، سعید (1387)، فرهنگ واژه‌های‌ معماری‌ سنتی‌ ایران، تهران: کتابخانه ملی ایران.
ـ قریب، بدرالزّمان (1374)، فرهنگ سغدی، چاپ اول، تهران: فرهنگان.
ـ کاشانی متخلّص به ‌سُروری، محمّد قاسم بن حاجی محمد ( 1338)، فرهنگ ‌مجمع الفرس، از روی قدیمی­ترین نسخ تحریر کامل و مقابله چندین تحریر متوسط قدیم، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: به سرمایه کتابفروشی علی‌اکبر علمی.
ـ محمّدحسین بن خلف تبریزی متخلّص به برهان، ( 1376)، برهان قاطع (به سال 1062ه‍ .ق)، به اهتمام دکتر محمدمعین، تهران: امیرکبیر.
ـ مزداپور،کتایون (1374)، واژه‌نامه گویش بهدینان شهر یزد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ مشکور، محمّدجواد (1346)، فرهنگ هزوارش­های پهلوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ معین، محمّد ( 1386)، فرهنگ معین، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
ـ مقدّم، محمّد، با پیوست محمّدحسین بشیر (1342)، راهنمای ریشۀ فعل­های ایرانی در زبان اوستا و فارسی باستان و فارسی کنونی، تهران: مؤسّسه مطبوعات علمی.
ـ مکنزی، دیویدنیل (1373)، فرهنگ ‌کوچک‌ زبان‌ پهلوی، ترجمه: مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ مینوی خرد (1380)، ترجمه: احمد تفضلی، به‌ کوشش: ژاله ‌آموزگار، ویرایش سوم، تهران: توس.
ـ ناتل خانلری، پرویز ( 1387)، تاریخ زبان فارسی، تهران: فرهنگ نشر نو.
ـ نوشین، عبدالحسین (1389)، واژه ‌نامک، تهران: معین.
ـ هرن، پاول و هوبشمان، هانیریش (1356)، اساس ‌اشتقاق فارسی، ترجمه و تنظیم: به نقل شواهد فارسی و پهلوی از جلال خالقی مطلق، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.