جستاری در نقد باورها و دیدگاههای معمول دربارۀ جغرافیای تاریخی و تاریخ یزد تا سدۀ پنجم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده حقوق،علوم سیاسی و تاریخ دانشگاه یزد

چکیده

پرداختن به جغرافیای تاریخی و تاریخ یزد در روزگار پیش از اسلام تا ظهور کاکویان یزد در سال 446 هجری، کاری دشوار است؛ زیرا گزارش‌های تاریخی بسیار اندکی از یزد در این مقطع در منابع یافت می‌شود. این واقعیّت در کنار کمبود پژوهش‌های باستان‌شناختی، سبب شده تا فهم روشنی از تاریخ یزد در این مقطع وجود نداشته باشد و محقّقان و یزدشناسان و باستان‌شناسان یا به تکرار همین گزارش‌های اندک بسنده نموده‌اند و یا مبتنی بر آن‌ها دیدگاه‌هایی را طرح نموده‌اند که در مواردی فاقد دقت لازم هستند. پژوهش حاضر که پژوهشی است توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر روش کتابخانه‌ای، می‌کوشد تا با بازخوانی مجدّد منابع، به نقد گزارش‌ها و دیدگاه‌های رایج دربارۀ تاریخ یزد (و مشخصاً نام و جایگاه اولیۀ شهر یزد و ارتباط آن با ایساتیس و کَثَه، بانی شهر یزد و ماجرای زندان اسکندر، و نحوۀ ورود اسلام به یزد و ماجرای شهدای فهرج) بپردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که بعضی از دیدگاه‌هایی که دربارۀ نام و جایگاه اولیه یزد مطرح شده، فاقد دقّت بوده و برآمده از فهم نادرست از گزارش‌های تاریخی موجود هستند. ضمن اینکه بعضی از گزارش‌های موجود دربارۀ یزد صرفاً روایات عامیانه‌ای هستند که مکتوب شده‌اند و نه یک گزارش دقیق تاریخی.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Essay on the Critique of Common Beliefs and Views on the Historical Geography and History of Yazd up to the Fifth Century AH.

نویسنده [English]

  • Ali Yazdani rad
Faculty of Law, Political Sciences and History. Yazd University. Yazd. Iran.
چکیده [English]

It is difficult to deal with the historical geography and history of Yazd from pre-Islamic times up to the rise of the Kakuyids in 446 AH; because very few historical reports of Yazd can be found in the sources at this time. This fact, along with the lack of archaeological data, has led to a lack of clear understanding of the history of Yazd at this time and scholars and Yazdologists and archaeologists have been content with repeating these few reports, or based on them have developed views that in some cases lack the necessary accuracy. This study that is a descriptive-analytical research based on the library method, tries to review the common ideas and views about the history of Yazd (such as the primary name and position of Yazd city and its connection with Isatis and Katha, the founder of Yazd city and the story of Alexander prison, and how Islam entered Yazd and the story of the martyrs of Fahraj) by re-reading the sources. The results of this study show that some of the views expressed about the name and initial position of Yazd, are inaccurate and come from a misunderstanding of existing historical reports. Moreover, some of the existing reports about Yazd are only written folk tales and not an accurate historical account.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Yazd
  • Issatis
  • Katha
  • Alexander Prison
  • Fahraj Martyrs
ـ آیتی، عبدالحسین (1317)، تاریخ یزد یا آتشکده یزدان، یزد: چاپخانه گلبهار یزد.
ـ ابن اثیر، علی بن محمّد (1409ق.)، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، مجلّد 3 و 4، بیروت: دارالفکر.
ـ ابن اعثم الکوفی، ابومحمّد احمد (1411ق./ 1991م.)، الفتوح، مجلّد 2، تحقیق على شیرى، بیروت: دارالأضواء.
ـ ابن بلخی (1374)، فارسنامه، بر مبنای چاپ گی لسترنج و رینولد نیکلسون، با توضیحات و حواشیِ منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس­شناسی.
ـ ابن حوقل (1366)، سفرنامۀ ابن حوقل (ایران در صورة الارض)، ترجمه و توضیح دکتر جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
ـ ابن حوقل، ابوالقاسم محمد (1938م.)، صورة الارض، بیروت: دار صادر، افست لیدن.
ـ ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1889 م.)، المسالک والممالک، بیروت: دار صادر، افست لیدن.
ـ ابن سعد کاتب واقدى، محمد بن سعد (1374)، طبقات، ترجمه­ محمود مهدوى دامغانى، جلد 7، تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه.
ـ اصطخری، ابو اسحاق ابراهیم (1368)، مسالک و ممالک، ترجمۀ مترجم ناشناس از عربی به فارسی، به اهتمام ایرج افشار، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ --------------- (2004 م.)، مسالک الممالک، بیروت: دار صادر، افست لیدن.
ـ اعتماد السّلطنه، محمّدحسن­خان (1363)، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، به تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: امیرکبیر.
ـ باستانی پاریزی، محمّدابراهیم (3-1372)، «فلفل رو سیاه راه نورد (قدمی کوتاه در راه بلند ادویه- جاده فلفل)»، کلک، شماره­های 47- 56.
ـ بلاذری، احمد بن یحیی (1337)، فتوح البلدان، ترجمه محمّد توکّل، تهران: نشر نقره.
ـ پویا، سیّد عبدالعظیم (1368)، زندان سکندر از نگاهی دیگر، یزد: ادارۀ کلّ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد.
ـ --------------  (1380)، «بازشناسی نام و نام­گذاری تفت»، فرهنگ یزد، شماره 12 و 13: 63-68.
ـ تشکّری بافقی، علی­اکبر (1392)، یزد عصر صفوی، یزد: انتشارات اندیشمندان یزد.
ـ -------------- (1377)، یزد در مشروطیت؛ از ورود اندیشۀ نوین تا کودتای سید ضیاءالدین طباطبایی (1299-1285ش)، تهران: مرکز یزدشناسی.
ـ ---------------   (2020)، تاریخ اجتماعی زرتشتیان یزد، جلد اول، کالیفرنیا: دانشگاه کالیفرنیا در اِرواین (UCI)، مرکز مطالعات ایرانی جردن (Jordan Center for Persian Studies).
ـ جعفری، جعفر بن محمّد بن حسن (1384)، تاریخ یزد، تصحیح ایرج افشار، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ حافظ ابرو، شهاب­الدّین عبدالله خوافی (1375)، جغرافیای حافظ ابرو، به تصحیح صادق سجادی، جلد 2، تهران: میراث مکتوب.
ـ حَمَوی بغدادی، یاقوت (1995م.)، معجم البُلدان، مجلّد 1 و 4 و 5، بیروت: دار صادر.
ـ سرداری زارچی، علیرضا (1387)، برّرسی باستان­شناختی دشت هرفتۀ مهریز، یزد: مرکز اسناد ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ سیاهپوش، محمّدتقی (1352)، پیرامون آب و هوای باستانی فلات ایران، تهران: ابن سینا.
ـ شهزادی، دینیار (1374)، گزارش اجمالی از سابقۀ تاریخی و حفاری­های باستان­شناسی مجموعۀ شهدای فهرج یزد، یزد: مرکز اسناد اداره­ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد 2، تهران: اساطیر.
ـ طرب نایینی، محمّد جعفر بن محمد حسین (1353)، جامع جعفری (تاریخ یزد در دوران نادری، زندی و عصر سلطنت فتحلعی شاه)، به کوشش ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
ـ قبادیان، عطاءالله (1361)، سیمای طبیعی استان یزد در ارتباط با مسائل کویری، یزد: استانداری.
ـ قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود (1373)، آثار البلاد و اخبارالعباد، ترجمه­­ جهانگیر میرزا قاجار، به کوشش میرهاشم محدّث، تهران: امیرکبیر.
ـ کاتب، احمد بن حسین بن علی (2537 شاهنشاهی)، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات فرهنگ ایران­ زمین.
ـ کاظم­نژند، ابراهیم (1384)، گزارشفصلاوّلکاوشوگمانه­زنیبافتتاریخیشهریزد، یزد: مرکز اسناد اداره کلّ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ ------------ (1385)، گزارشفصلدوّمکاوشوگمانه­زنیبافتتاریخیشهریزد، یزد: مرکز اسناد اداره کلّ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ ------------ (1386)، گزارشفصلسوّمکاوشوگمانه­زنیبافتتاریخیشهریزد، یزد: مرکز اسناد اداره کلّ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ لسترنج، گی (1377)، جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
ـ مرتضایی، محمّد و فضل‌الله میردهقان اشکذری (1393)، «بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه بر اسناد مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره­‌ 6: 159- 174.
ـ م‍س‍ت‍وف‍ی‌­ب‍اف‍ق‍ی‌، م‍ح‍م‍ّدم‍ف‍ی‍د ب‍ن‌ م‍ح‍م‍ود (1385)، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، 3 جلد، تهران: اساطیر.
ـ مسرّت، حسین (1376)، یزد، یادگار تاریخ، یزد: انجمن کتابخانه­های عمومی استان یزد.
ـ مقدّسی، محمد بن احمد (1361)، احسنُ­ التّقاسیم فی معرفۀ الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، ج 2، تهران: شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران.
ـ میردهقان اشکذری، سیّد فضل­الله (1387)، گزارشبررسیوشناساییمقدماتیمنطقهاشکذرودهستانرستاق، یزد: مرکز اسناد اداره کلّ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ هفت کشور یا صُوَر الاقالیم (1353)، به تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ یعقوبى، احمد بن ابى ­یعقوب ابن واضح (1422 ق.)، البُلدان، بیروت: دارالکُتُب العلمیه.
ـ ------------------- (1371)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمّد ابراهیم آیتى، جلد 1، تهران: علمى و فرهنگى.